Нарманбет Орманбетұлы

Нарманбет Орманбетұлы 1859 жылы қазіргі Қарағанды облысы Ақтоғай ауданы Нарманбет атындағы ауылда дүниеге келген.

Нарманбеттің әкесі ауқатты адам болған. Соның арқасында бала Нарманбет өз ауылында әкесі үйге шақырған молдадан бастапқы білім алады. 1873 жылы Нарманбет Қарқаралыдағы екі сыныпты орыс-қазақ мектебіне түсіп, бір жыл оқып шығады. Бір жылдық оқудан кейін Қарқаралыда тұрып, орыс тілінен жеке сабақтар алды.

Нарманбет өлеңді 14 жасынан бастап жаза бастаған. Махаббат, лирикалық өлеңдер жазып жүрген ақын дала өміріндегі маңызды оқиғаларға жауап беретін азаматтық тақырыптарды жазуға көшті.
Бала кезден оқуға, білімге құштар болып өскен ақын Шығыс әдебиетінен, Пушкин, Лермонов, Толстой шығармашылығынан жақсы хабардар болды. Ақындығымен қоса домбырашылдығымен де аты шықты.

Абаймен, оның шығармашылығымен танысу Нарманбетке ақынның азаматтық ұстанымдарына жаңа көзқараспен қарауына түрткі болды. Орманбетұлы биліктің саясатына қатысты өз көзқарасын білдіріп, жастардың білім алуына қамқорлық жасайды, болыс басшыларының тағайындалуына қызығушылық танытады.

Ақынның әкесі Орманбет Байжомартов Қарқаралы болысының әкімшілігінде маңызды лауазымдарды атқарған. Әкесі секілді Нарманбет те қоғамдық өмірге белсене араласып, отбасының дәстүрлерін ұстанды. Ол бірнеше рет әртүрлі өкілді органдарға, комиссиялар мен съездерге сайланды.

1888 бен 1903 жылдар аралығында Нарманбет бірнеше рет Балқаш болыстығында 3-жылдық цикл бойынша № 3 ауылдың халықтық судьясы болып сайланды. 1895 жылдан 1897 жылға дейін болыс басшысының орынбасары болды. 1890-1892, 1908-1910 және 1911-1913 жылдары Нарманбет Орманбетұлы болыс басшысы болып тағайындалды.

Нарманбет Орманбетұлы ұлттық әдебиетімізді биікке көтерген алып тұлғалардың бірі. Суырып салма ақын ретінде халық мұңын жұқтайын өлеңдер шығарды. Нарманбет ақын жастайынан ел басқару істеріне де араласып, халқымыздың сол заманда басына түскен қиындықтарын көзімен көрді, көкейіне түйді. Нарманбет Орманбетұлының шығармашылығында қазақтың өткен ғасырдағы өмір жолы айқын көрсетілген. Ол Абай дәстүрінде өлеңдер жазып, артына көптеген нақыл сөздерін қалдырды.

Нарманбет өлеңдерінің негізгі тақырыбы оқу-білім, адамгершілік, ел мүддесі. Қоғамдық өмірге белсене араласқан Нарманбет ақын Ресей империясының отаршылыдығына қарсы 1905 жылғы Қоянды жәрмеңкесіндегі атақты Қарқаралы петициясына қатысушылардың бірі болды.

Бұл жерде Қарқаралы петициясын ұйымдастырушылардың бірі Ахмет Байтұрсынов та болған еді. Оның Қарқаралыда қалалық училищенің оқытушысы болғаны мәлім. Нарманбет ақын «Мектеп бастығына» өлеңінде Ахмет Байтұрсыновтың ұлтты ағарту мен оятудағы қызметін ерекше бағалады. Қарқаралы уезіндегі бұл қозғалыс кейін қазақ тарихынан айқын және кең орын алды. Нарманбет сол жылы Қоянды жәрмеңкесіндегі ұлтшылдардың мыңдаған адам қол қойған талап-тілектеріне қызу араласты.

Қарқаралы қозғалысының ұйытқысы болған Ахмет Байтұрсынұлы, Жақып Ақбаевтар жер аударылғанда Нарманбет «Қазақты жүруші еді қойдай бағып» атты өлең шығарады. Кең даланы ен жайлаған бейқам елдің мүшкіл хәлін айтып, берекесіз тіршіліктің мінсіздігіне налиды. Тығырыққа тап болған халықты жарқын болашаққа бастайтын ұлт зиялыларына, соның ішінде қазақтан шыққан тұңғыш заң магистрі Ақбаевқа сенім артып, алаш арысының ел үшін атқарған еңбегін, ұлтжандылық тұлғасын анық танытады.

Қазақты жүруші еді қойдай бағып» өлеңінде Қарқаралы петициясының маңызын, осы іске ұйытқы болған алаш азаматтарының елдік жолындағы қызметін баяндайды.

«Оян қазақ» деп ұран тастай отырып,

Ашық тұр ғой кең есік —
Кірігі хаққа жылайық!
Қаршыға аңдып қоянды,
О да шошып оянды,
Кел, ұйқыдан тұрайық,- деп жаңа үн, жаңа сарын әкелді.

Бұл өлеңде Нарманбеттің 1905 жылы қандай бағыт ұстанғаны, қандай мақсат көздегені айқын көрінеді. Ол сол кездегі барша көзі ашық, көкірегі ояу ұлт зиялылары сынды заман ағымы, қоғам өзгерісіне сергек қарады. Сол себепті де қазақ әдебиетінде алғашқылардың бірі болып, барша алаш азаматтарын толғандырған қоғамдық және әлеуметтік мәселелерді батыл көтерді.

Ол империялық-отаршылдық саясаттың әдейі жасап отырған рулық тартыстарын, олардың халықтың бірлігіне нұқсан келтірген керағар әсерін, еліміздің алауыздығын, сол кездегі қоғамдық қайшылықтарды сынай отырып, халықты оқу-білімге, рухани оянуға шақырды. Нарманбет ақын бүгінгі күннің емес, келешек ұрпақтың не боларына да алаңдайды.

Ақын 1907 жылы Семей облысының қазақтарынан мемлекеттік думаға сайланатын осы өңірдің сайлау жиналысының Қарқаралы уездің болыстығының сайлаушы да болып бекітілді. Осындай әлеуметтік өмірге араласа жүріп, ақын патшаның отаршылдық саясаты қазақ халқын жерінен айыру, елдігін жою екенін терең ұғына бастайды. Сол жылдары шығарған өлеңдерінде саяси әлеуметтік тақырыптағы мәселерді қамтыды. Сондықтан да оның поэзиясының негізгі арқауы патшалық отаршыл саясат озбырлығы, жер қайғысы, әлеуметтік теңсіздік, халық бостандығы.

Міне, осы тұрғыдан алғанда ақын өз дәуірінің мәселелеріне сергек қарай отырып, әлеуметтік істерге де барынша беделді болды. Нарманбет сонымен қатар, «Қазақ» газетіне хабар жазған, тілшілік міндет атқарған. Соның ішінде Нарманбеттің «Қазақ» газетінің шығарушыларына жазған хатын да аса құнды мұра деуге болады.

Ол ақынның азаматтық тұлғасындағы елшілдік қасиетті танытумен қатар, қазақ зиялыларын ақыл-парасатқа шақырған озық ойынды айғақтай түседі.

Ақын «Аждаһаның аузында», «Ұран» атты өлеңдерінде орыс отаршылдығының озбыр, екіжүзді саясатын сынай отырып, азаттыққа қол жеткізуді армандайды.

Патшаның тақтан құлауына қуана отырып,

Тілекті берген күн,

Көздің жасын иген күн.

Құлдықтан басы құтылып,

Қатарға жұртым енген күн.

Әлемді жұтқан айдаһар,

Мерт болып міне, өлген күн,- деп жырлайды.

Нарманбет бірінші философ, ағартушы, демократ ақын. Күрескер, алашшыл ақын. Отарлауға қарсы бірнеше өлеңдер сериясын жазған. «Сарыарқа», «Сарыарқа сайран жерім-ай», «Сарыарқаға қарасақ» секілді көп өлеңдер жазған. Сондай-ақ, ел басқарған, орысша сауатты ақын болған. Бір қызығы, Нарманбет Орманбетұлы ақынды мұрат тұтпаған екен. Ақындық оған табиғаттан берілген сый. Ол атақты билер сияқты шешендік сөздер, билік сөздерді өзінің қызмет бабында, билік кезінде құрал есебінде пайдаланып, соған зер салып, мұрат еткен.

Нарманбат композиторлық қырынан да танылған ақын. Нарманбет ақынның шығармаларының тақырыбы бірсарынды емес. Онда махаббатты, достықты жырлаған өлеңдер де кездеседі. Ақын өлеңдерінде махаббат, табиғат лирикасы көрнекті орын алады. Абай мектебінен біраз тәлім алғаны да анық. Оның арнау өлеңдері мен айтыстары да бар.

Өкінішке орай, оның ақын ретіндегі белсенділігі мен аңғарымпаздығы ұзақ жылдар бойы оқырман назарынан тыс қалды. Кеңестік идеология тұсында да ол өз ұлтына зиянды ақын ретінде көрсетілді. Тек 1939 жылы профессор Есмағамбет Ысмайылов алғы сөзін жазып шығараған жұқа кітапшасынан басқа Кеңес үкіметі соңғы жарты ғасыр бойы оның бірде-бір шығармасын басып шығармады.

Нарманбет Орманбетұлы (1860—1918) артына өлмес жыр, ісімен өшпес із қалдырып, заман қаһарына ұшырап, кейінгі ұрпақ үшін аты ұмытылып келген ақын Нарманбет Орманбетұлы Қарқаралы уезіндегі 22 болыс елді аузына қаратқан Қотан-Балқаш болысының ең беделді, әділетті болысы болғаны жайлы деректер 1990 жылдан бастап жариялана бастады. Ақындық, шешендік өнерімен аты шыққан. «Қазақтың бейқамдығын, момындығын, кеңпейіл дархандығын, бауырмалдығын бөгде ел пайдаланып кетеді-ау» деген сезім Нарманбет сынды ойлы ақынның жанына батады. Болашақты сақтаудың жолы еңбек пен білім деп, халықты ұйқыдан оянуға шақырады. Ақынның ұлағатты сөздері бүгін де мән-мағынасын жоғалтпайды.

Қалған өмір тым қысқа,
Артыңа қалдыр бір нұсқа.
Босқа жүрмей дарылдап,
Бас, аянда, қарғыма!
Қайратыңа зар қылма!
Түрлент тілінді! Түзет мінінді! — дейді..

Дала мектебінен нәр алған, Қарқаралы — Семейде білімін шыңдаған, ұлы Абаймен қатар жүріп, өнегесін үлгі еткен Нарманбет ақынның:
Адамға абырой мен бірлік керек,
Ұят, нысап, намыс пен тірлік керек.
Ғылым, білім, ілгері басуға ойла,
Еңбек қып ерінбестен болып зерек.
Болмайды тағдыр ісін қалай деуге,
Ақ соқпақ адастырмас талай жерге.
Жақсылар, істі түзет, жұртты күзет!
Біріңді-бірін шауып тастай берме... — деген өсиет сөздері бар.

«Соншалықты адалдығынан Нарманбетті ел ішінде пірәдар деп атаған. «Пірәдар» деген сөз екі дүниенің адалдығы ғой» – деген еді ақынның немересі марқұм Дана Шәріпова.

«Қарқаралыны билеп тұрған Нареке» деп ерекше қадірлеген ояз:

— Нареке, Сіз шешен, тапқыр адамсыз. Мен Сізге төрт сұрақ қояйын. Соны шешіңіз, халқыңа өсиет болсын:

— Ақсауыт дегеніміз не? Арғымақ дегеніміз не? Ақылды дегеніміз не? Ер жігіт дегеніміз не? — деген екен. Сондағы Нарманбеттің: «Ақсауыт деп айтыңыз – атқан жаудың оғы өтпесе, арғымақ, деп айтыңыз — қашқанда жаудың аты жетпесе, ақылды деп айтыңыз – тозған елдің басын қосып септесе, ер жігіт деп айтыңыз — жолдасын жауға тастап кетпесе», — деген ел аузындағы жауабын Елемес Құдышұлы деген ардагер айтып берген еді.

Нарманбет ақынның өмірі мен шығармашылық мұрасын зерттеп жинақтаған ақтоғайлық Амангелді Туғанбаевтың еңбегі бір төбе.

Нарманбет ақын Қарқаралыда сот болып тұрып, 1918 жылы тамыз айында кенеттен қайтыс болған, Соңғы тілегін Бижанның Қасеніне арнап, елге жерлеуін өтінген. Бижанның Қасені оның сүйегін жылқының жас терісіне дәрілеп орап, бір түнде Қарқаралыдан Қарасуға жеткізгенде суыт жүргеннен аттың тұяғы ойылып түсе қалған дейді ауыл ақсақалдары. 1919 жылы Нарманбетке берілген ас – Қазақстанда өткен соңғы ірі ас. Ат шаптырып, ас беру – еске алу, ақын рухы алдында бас иіп лайықты сый көрсету — ұлттық салтымыз. Арқа ақынын еске алу 1991 жылы тамыз айында оның туған жері Қарасуда үлкен салтанатпен аталып өтті. Осы үлкен істі қолға алып ұйымдастырған бұрынғы Тоқырауын аудынының әкімі, Қазақстан Республикасына еңбегі сіңген қызметкер Байыз Төлебайұлы Мейірмановтың шақыруымен Жәнібек Кәрменов, Мағауия Хамзин, Серік Негимов, Шымболат Ділдебаев сынды қазақтың белгілі азаматтары келген еді. Ақындар айтысы, аламанат жарысы, түрлі ойын-сауық өткізілген.

Ақтоғай елі бас қосып Нарманбет ақынды еске алған. Оның мазарына мәрмәр тастан ескерткіш қойылыл ескерткішті жасаған Бекмұрат Бегдаров. Бұрынғы XXII партсъезд атындағы совхоз «Нарманбет ауылы» деп өзгертілді.

Әдебиеттер тізімі:

Нарманбет Орманбетұлы. Шығармалары: Болашақ-баспа - 1998 жыл- 356 бет

Нарманбет туралы деректер:

1.Арқадан шыққан арқалы ақын.

2. Н.Орманбетұлының туғанына 150 жыл.

3.Айлапат журналы. Н.Орманбетұлы жайлы

4. Нарамнбетті тұңғыш зерттеген ғалым

5. Нарманбет Орманбетұлына 160жыл

6. "Алаш қозғалысы" жіне Нарманбет Орманбетұлы

7. Нарманбет өлендері

8. Арқа журналы

9. Асыл сөздің сандығы